ბათუმის ისტორიის შესახებ ქართულ საისტორიო წყარო­ე­ბში ძალიან მწირი ინფორმაცია გვხვდება და ამ სიცარიელის ამო­სავსებად თურქეთის რესპუბლიკის არქივებსა და წიგნსაცავებში დაცულ ოსმალური დოკუმენტურ მასალას უზარმაზარი მნიშ­ვნ­ელობა აქვს.

საქართველოს ისტორიის ძირითად წყაროში, - „ქართლის ცხო­ვრებაში“ ბათუმზე ძალზე მწირი ინფორმაცია გვხვდება და, ისიც მხოლოდ XVI ს-ს განეკუთვნება. ვახუშტი ბატონიშვილიც მხოლოდ აღნიშნულ ფაქტებს იმეორებს და ცალკე, დამატებით გვაძლევს ბათუმის შესახებ გეოგრაფიულ ცნობებს. ამიტომაც, ბათუმის ისტორიის სრულ­ყო­ფილი შესწავლ­ისათვის ძალზე დიდი მნიშვნელობა აქვს უცხ­ოურ წყაროებს.

თურქეთის არქივებში ინახება უამრავი დოკუმენტი ბათ­უმის შესახებ. მდიდარი საისტ­ო­რიოგრაფიო ტრადიციის მქონე ოსმალეთის იმპერიაში, არც ბათუმი დარჩენილა ყურადღების მიღმა და, როგორც ხანგრძლივი პერიოდის განმავლობაში იმპე­რიის ერთ-ერთი შემადგენელი ნაწილის შესახებ, საყურადღებო დოკუმენტური და ნარატიული დოკუმენტებია შექმნილი.

ოსმალთა მიერ ბათუმის დაპყრობის თარიღის შესახებ ქარ­თ­ულ და თურქულ ისტო­რიო­გრაფიაში აზრთა სხვად­ასხვ­აობაა.

ერთიანი ქართული სამეფოს დაშლის შემდეგ ბათუმი იმე­რეთის სამეფოს შემადგენლობაში, გურიელების მმართ­ველო­ბაში დარჩა.

სოხოისტას ბრძ­­ო­ლის შემდეგ, 1547 წელს ოსმალები თავს დაესხნენ გურ­ი­ელს. ბაგრატმა დახმარება ვერ გაუწია მას. მიუხედავად ამისა, გურ­იელმა მაინც მოახერხა ოსმალთა შემოტევის დაძლევა. ქარ­თლის ცხოვრების მიხედვით, „ამას ჟამსა გურიელს გაუწყრა ხონ­თქარი ამისთვის, რომ მაშინ ბასიანს, თუ შენ ბაგრატს არ მოჰყ­ოლოდი, იმდენს ჯარს ვერ ამომიწყუეტდაო ბაგრატი. გამოუსია ჯარი და მოვიდნენ ბათომს და დაუწყეს ციხეს შენება კატა­რღებითა და ნავებითა“.  მსგავს ცნობას გვაწვდის ვახუშტიც: „ხოლო შემდგომად მოვიდა სპა ხონ­თ­ქრისა გურიასა ზედა, რათა შური იგი აგონ, ვინაჲთგან მიჰყვა ბაგრატ მეფესა და მოსწყჳდნა სპანი ოსმალთა; მიუღეს გურიელს ჭანეთი, დაუწყეს შენება ციხისა ბათომს“.

გურიელმა შეკრიბა ჯარი და ოსმალები განდევნა ბათ­უმ­იდან. მტერი ზღვიდან ნავებით უკან გაბრუნდა. თუმცა, ადი­დ­ებული ჭოროხის გამო ქართველებმა ცხენებით ვერ შეძლეს მდინარის გადალახვა და ოსმალთა დადევნება. მტერმა გონიოს მიაღწია და ციხის გამაგრება დაიწყო, რის შემდეგაც მას წაართვეს ჭანეთი. ოსმალებმა განახლ­ე­ბული გონიოს ციხე აქციეს ავანპოსტად აჭარის დასარბევად და გურიაზე ლაშქრობების მოსაწყობად. ამ დროს ბათუმი ისევ გურიელის დაქვემდებარებაში ჩანს. „ქართლის ცხო­­ვრების“ მიხედვით, აღნიშნული მოვლენების შემდეგ, ბაგრ­ატის ძმა ვახტანგი გურიელს და გურიელებს ბათუმში შეხვდა.

ამ დროიდან ბათუმი, რომელიც მაშინ მხოლოდ სოფელ-ნავსადგურს წარმოადგენდა და მისი შემოგარენი ოსმალეთსა და გურიელს შორის საჯილდაო ქვა გახდა და პერიოდულად გადადიოდა ერთი მმართველობიდან მეორეში.

ახლადაღმოჩენილი თურქული წყაროების მიხედვით ირკვევა, რომ ბათუმი, მიმდებარე 14 სოფლით ოსმალეთს საბოლოოდ 1703 წელს დაექვემდებარა და 1878 წლამდე იმპერიის შემადგენლობაში იყო. შეერთებისთანავე ოსმალებმა ბათუმს, მისი სტრატეგიული მდებარეობის გამო, მნიშვნელოვანი ადმინისტრაციული ფუნქცია დააკისრეს. პერიოდულად იგი იყო სანჯაყის და ვილაეთის ცენტრიც კი.

სემონარში წარმოვადგენთ 1835 წლის აღწერის მასალებს. ბათუმის სანჯაყი ამ დროს მოიცავს დღევანდელი ქობულეთის მუნიციპალიტეტის სოფლების ნაწილს, თვით ბათუმს თავისი შემოგარენით, ჭოროხის აყოლებაზე ბორჩხას სოფლების და ზღვისპირა ზოლზე სოფელ მაკრიალის ჩათვლით.